Is het goed om kinderen bij de uitvaart te betrekken?

U kent uw eigen kind natuurlijk het beste. Wies Sanders uitvaartbegeleiding is van mening dat openheid heel goed is voor kinderen. Uiteraard kunt u daar gedoseerd mee omgaan. Ik kan u advies geven en de nodige ondersteuning bieden.

Mijn kind wil de overledene zien, maar is ook bang. Wat kan ik doen?

De werkelijkheid is meestal vriendelijker dan de fantasie van het kind. Het zien en aanraken van een overledene valt veel kinderen heel erg mee. U kunt het kind voorbereiden door zoveel mogelijk feitelijke informatie te geven. Vertel het kind bijvoorbeeld dat de overledene bleek is, dat de huid koud voelt en dat de ogen gesloten zijn.

Wat begrijpen kinderen en jongeren van de dood? 

Kinderen tot 3 jaar

Tot drie jaar hebben kinderen niet een besef van het begrip 'dood' en kennen ze niet het onderscheid tussen levende en niet-levende dingen. Wel zijn ze bang om gescheiden te worden van papa of mama. Kinderen van die leeftijd voelen wat verlies is. Ook voelen ze de emotionele afwezigheid van een rouwende moeder. Dit geldt ook voor baby's. Jonge kinderen van 0 tot 3 jaar gaan op hun eigen manier met de dood om. Ze reageren vanuit hun behoeften. Soms tot schrik van volwassenen (meisje van twee jaar wil ontbijten op de kist, gezellig bij papa). Heel jonge kinderen kunnen niet bevatten dat de dood onomkeerbaar is, maar ze kunnen het enigszins begrijpen aan de hand van speelgoed dat stuk is en niet meer gemaakt kan worden. En je moet uitleggen dat de overledene geen pijn meer heeft, het niet koud heeft en zich niet ziek voelt.

Kinderen van 3 tot 6 jaar

Zij kennen het verschil tussen leven en dood (denk maar aan cowboytje spelen), maar ze beseffen nog niet het definitieve karakter van de dood. Ze beginnen te beseffen dat dood en verdriet met elkaar te maken hebben, maar voelen nog geen angst voor de dood. Ze tonen grote belangstelling voor de biologische kanten van de dood: "Kan opa mij nog horen als ik iets zeg?" "Is het nou niet zielig dat oma alleen in de kist onder de grond ligt?"

Kinderen van 6 tot 9 jaar

Bij hen begint het besef door te dringen dat de dood onomkeerbaar is, onherroepelijk en definitief. Wat het definitieve einde precies inhoudt, begrijpen ze echter nog niet, dat is voor hen erg verwarrend en beangstigend. Ze begrijpen nog niet goed dat doodgaan iedereen overkomt, vroeg of laat. Ze interesseren zich ook voor wat er na de dood gebeurt. Kinderen van deze leeftijd zijn kwetsbaar, omdat ze weliswaar de betekenis van de dood kunnen begrijpen, maar nog niet in staat zijn met de implicaties om te gaan.

Kinderen van 9 tot 12 jaar

Zij beseffen dat alles wat leeft ook doodgaat. De kinderen in deze leeftijdsgroep zijn minder afhankelijk van volwassenen en vragen niet altijd aandacht voor hun verdriet. Kinderen willen veel zelfstandig uitvinden en oplossen. Ook om niet kinderachtig te lijken. Omdat de gevoelens er toch uit moeten, vertonen ze soms lastig en opstandig gedrag.

Kinderen van 12 jaar en ouder

De onvermijdelijkheid en het universele karakter van de dood dringt door bij kinderen in de tienerleeftijd. Ze zien de dood als het onvermijdelijke einde van het leven. De persoonlijk emotionele afstand is echter nog groot: "het kan iedereen overkomen, behalve mensen in de eigen omgeving". Juist jongeren van die leeftijd worden diep geraakt wanneer ze van nabij met de dood te maken krijgen. Ze zijn in een fase waarin ze raagtekens zetten bij het leven. Ze vragen zich af wat de zin van het leven is. Waarom ben je op aarde en waar ga je naar toe? Een confrontatie met de dood maakt dat de vragen en soms ook de verwarring rondom het leven en de dood toenemen.

Bron: Stichting Achter de Regenboog, verliesverwerking met kinderen en jongeren

Wat moet ik doen wanneer mijn puber er niet over wil praten?

Laat hen. Als ouder wil je heel graag het verdriet wegnemen of op zijn minst verminderen. Dat is begrijpelijk, maar het kan niet. Als je als puber nog niet weet wat je voelt en er al helemaal niets mee kunt op dat moment, wil je maar één ding: met rust gelaten worden. Pubers willen gewoon zijn, niet opvallen en niet zielig behandeld worden. Maar met rust laten, is niet hetzelfde als loslaten. Laat hem vrij in de keuze om wel of niet te praten, met jou, met een andere volwassene of met zijn vrienden, maar ga niet weg. Doe iets samen, onderneem leuke dingen. In de buurt blijven is het beste advies. De vanzelfsprekende aanwezigheid van een volwassene betekent veiligheid.

Bron: Stichting Achter de Regenboog, verliesverwerking met kinderen en jongeren 

Hoe herken ik bij kinderen hun rouwgevoelens?

Omdat kinderen hun gevoelens nog moeilijk onder woorden kunnen brengen, uiten ze deze vaak via hun gedrag. Dat gedrag kan zeer uiteenlopende vormen aannemen:

• Verdriet 
• Angst dat bijvoorbeeld nu papa dood is, mama ook dood gaat. "En als jij doodgaat, wie zorgt er dan voor mij? "Straks krijg ik dezelfde ziekte als mijn zusje die is doodgegaan". Je moet kinderen uitleggen dat de meeste kinderen eerst groot worden voor ze doodgaan en dat ze niet noodzakelijkerwijs ook zullen sterven aan bijvoorbeeld kanker of een ongeluk. 
• Boosheid "mama heeft mij alleen gelaten", "waarom heeft God mijn papa niet beter gemaakt?", "waarom hebben mijn ouders niet beter voor mijn zusje gezorgd?" of
• Jaloezie op vriendjes die nog wel een vader en moeder hebben. 
• Schuldgevoel "als ik niet zo stout geweest was, was mama niet doodgegaan", "ik was boos op mijn broer, daarom is hij doodgegaan". 
• Woede-aanvallen, buitensporig huilen, apathisch gedrag 
• Lichamelijke klachten als hoofd- of buikpijn zijn allemaal uitingen van normaal verdriet. 
• Slaap-, eet- of concentratiestoornissen 
• Regressief gedrag, dat wil zeggen dat ze terugvallen in een eerdere ontwikkelingsfase en weer gaan bedplassen of duimzuigen. 
• Aangepast gedrag

Bron: Stichting Achter de Regenboog, verliesverwerking met kinderen en jongeren 

Wanneer zijn bij kinderen hun eerste rouwreacties te verwachten en hoe zijn ze te herkennen?

De eerste rouwreacties komen bij kinderen soms pas enkele weken of maanden nadien; zij schuiven het rouwen vaak voor zich uit tot ze voelen dat voldaan is aan hun behoefte aan veiligheid. Kinderen stellen hun rouwproces wel uit tot hun de omgeving, met name de ouders, weer in staat zijn om het kind te ondersteunen. Ze willen vaak eerst dat alles weer gewoon verloopt, dat er weer rust is. Niet zelden komt een relatie van ouders onder druk te staan tijdens een rouwproces, omdat ieder op een verschillende manier rouwt. Wij, als volwassenen, willen kinderen graag beschermen tegen verdriet, maar kinderen willen op hun beurt ook volwassenen beschermen. Ze verstoppen vaak hun verdriet om hun ouders te sparen, bang dat ze hem of haar weer verdrietig maken. Het is hier ook van belang te onderkennen dat kinderen lang niet altijd hun gevoelens met hun ouder(s) kunnen delen. Ze vinden het vaak heerlijk om er juist met mensen over te 'praten' die er minder of niets mee te maken hebben.

Bron: Stichting Achter de Regenboog, verliesverwerking met kinderen en jongeren 

Kunnen kinderen lang rouwen?

Nee, ze hebben wat dat aangaat een korte spanningsboog. Het is dan ook niet gek dat ze het ene moment erg verdrietig zijn en het volgende moment weer vrolijk op straat spelen. Het lijkt dan soms of ze alles vergeten zijn, maar dat is allerminst zo. Het is een normaal kinderlijk patroon van uitleven en beleven. Het plezier maken is voor hen een overlevingsstrategie.

Bron: Stichting Achter de Regenboog, verliesverwerking met kinderen en jongeren 
 

Vertel ik mijn kind dat er sprake was van zelfdoding?

Bij zelfdoding het goed om de waarheid te vertellen, hoe moeilijk dat ook is. Anders hoort uw kind het misschien van een ander. Dat is verwarrend, omdat hij dan niet weet wie hij moet geloven. Vertel wat er gebeurd is, maar laat de gruwelijke details weg. Leg uit dat de zelfdoding niets met het kind te maken heeft. Probeer z’n zelfvertrouwen weer op te krikken door hem extra veel complimenten te geven.

Bron: Stichting Achter de Regenboog, verliesverwerking met kinderen en jongeren 

Wat kun je in het algemeen beter niet doen bij het ondersteunen van kinderen bij hun rouw?

Ongevraagd adviezen geven: "Als ik jou was, . . ." Zelf de ontmoeting volpraten met voorbeelden en eigen ervaringen. Zeggen dat het kind intussen genoeg gerouwd heeft en het leven verder gaat. Gevoelens afnemen door tranen meteen te drogen of te doen alsof het allemaal niet zo erg is.

Een oordeel geven of het allemaal beter weten.

Fabeltjes over rouw vertellen zoals: 'als dat eerste jaar maar eens voorbij is', 'u kunt alleen goed rouwen door u gevoelens te tonen' en dergelijke.

Zoeken naar oplossingen in plaats van luisteren.

Proberen om iemand geforceerd op te vrolijken.

Bang zijn om fouten te maken en daarom niks doen.

Bang zijn om door te vragen. Kinderen en jongeren geven vaak kleine hints en zijn teleurgesteld als u daar niet op ingaat. Woorden gebruiken als: waarom, toch, als u nu, maar, zou u niet..

Clichés gebruiken. 'Het gaat wel weer over', 'het hoort bij het leven', 'u krijgt vast wel weer een nieuwe vriend', 'uw moeder is nu beter af, ze had zoveel pijn', 'uw opa was al oud, hij heeft een goed leven gehad'.

Rouwende kinderen en jongeren behandelen alsof ze zielig zijn.

Vertellen dat het verdriet ooit helemaal over is.

Verbieden dat de jongere na verloop van tijd nog rouwt.

Bron: Stichting Achter de Regenboog, verliesverwerking met kinderen en jongeren 

Is school van belang bij het ondersteunen van kinderen en rouw?

Absoluut! Leerkrachten zijn een onmisbare steun voor kinderen en jongeren, want de wijze waarop leerkrachten omgaan met de intense momenten van verlies wordt vaak door kinderen en jongeren een leven lang herinnerd, zowel de goede als de negatieve ervaringen.

Bron: Stichting Achter de Regenboog, verliesverwerking met kinderen en jongeren
 

Vanaf welke leeftijd kunnen kinderen rouwen?

Dat is vanaf het moment dat ze geboren zijn. Ze voelen aan wanneer degene aan wie ze gehecht zijn er niet meer is en voelen de verlatenheid. Kinderen voelen ook al heel jong wanneer hun ouders rouwen en slaan dat ook op. Ze voelen de veranderingen en de veranderde spierspanning waarmee papa of mama hen oppakt.

Bron: Stichting Achter de Regenboog, verliesverwerking met kinderen en jongeren
 

Rouwen kinderen anders dan volwassenen?

Enerzijds rouwen kinderen net als volwassenen, want ook zij kennen intensieve gevoelens van verdriet, boos zijn, angst of gevoelens van schuld. Maar kinderen uiten zich anders, vooral non-verbaal. Als volwassenen moeten we moeite doen om de manier waarop kinderen zich uitdrukken te leren verstaan. Dat kan door zelf weer een beetje kind te worden (door het je te herinneren).

Bron: Stichting Achter de Regenboog, verliesverwerking met kinderen en jongeren
 

Begrijpen kinderen en jongeren de dood?

Om te kunnen rouwen, moeten kinderen begrijpen wat de dood is. Als je kinderen vertelt over wat dood zijn is, moet dat op een manier die ze kunnen begrijpen. Dat is afhankelijk van de leeftijd. Je kunt een indeling maken in leeftijdsfases om een indruk te krijgen van hoe kinderen de dood zien, maar deze is tegelijkertijd afhankelijk van de ontwikkeling en de ervaring van ieder kind persoonlijk.

Bron: Stichting Achter de Regenboog, verliesverwerking met kinderen en jongeren